گیاه نعناء و گونه های مختلف آن

نعناع

در تيره نعناع (Labiatae) طبق بررسي هاي جديدي که بعمل آمده ،4000 گونه گياه وجود دارد که در200 جنس جاي داده شده اند . اين گياهان به وضعي در کره زمين پراکندگي دارند که در غالب نواحي يافت مي گردند ولي پيشينه انتشار آنها درمديترانه است . گياهاني عموما” علفي يکساله يا پايا وداراي ساقه هاي راست يا خزنده اند.

بعضي  از   آنها مانند.  ، Thymus و Lavandula ظاهربوته مانند  وساقه هاي متعدد وچوبي شده دارند. يا به صورت درختچه مانند ممکن است يافت گردد. از مشخصات اين گياهان آن است که ساقه هاي چهار گوش دارند . از قاعده ساقه آنها نيز غالبا” ساقه هاي فرعي منشاء مي گيرد که حالت خزنده درسطح زمين پيدا مي کنند ويا درون خاک وارد گرديده به صورت ساقه زيرزميني درمي آيند . درانواع چند ساله اين گياهان ، ساقه هاي مسن ظاهر مدور دارد واين نيز بر اثر پيدايش لايه زاينده اي در ناحيه پوست ساقه هاي جوان است که با ايجاد بافت هاي جديد ، موجب ريزش وازبين رفتن لايه هاي بيروني ، از خارج ميگردد وبا اين عمل ،ظاهر چهارگوش ساقه را ازبين ميبرد . عده زيادي ازگياهان تيره نعناع ،سريعا” تحت تاثير شرايط متفاوت محيط زندگي قرار مي گيرند مانند آنکه انواعي از آنها که در دشت ها واماکن مرطوب ميرويند اگر درمحيط هاي خشک قرار گيرند ،به سرعت تغييراتي ازنظر سازش و تطابق با محيط حاصل مي کنند تا مقاومت آنها درمقابل تعرق ،زياد شود بطوري که برگهاي آنها پوشيده از کرک مي شود ،يا کناره پهنک برگهاي آنها به سمت پائين خميدگي حاصل مي کند ويا روزنه ها ، به حالت فرورفته دربشره باقي مي ماند ويا ممکن است هيپودرم در آنها به صورت کاملا” کلانشيمي درآيد ويا برگ حالت نسبتا” ضخيم وچرمي پيدا  مي کند وحتي سطح آن ممکن است کاهش حاصل نمايد به حدي که بکلي از بين برود.

1-2 – پراکنش

برخي محققان منشا نعناع را قاره آسيا و بعضي ديگر منشا آنرا کشور انگليس مي دانند . نعناع  در نواحي معتدله اروپا ،آسيا ، شمال آمريکا و استراليا در سطوح وسيعي مي رويد . مهمترين کشور توليد کننده اين گياه امريکاست . از کشورهاي ديگر توليد کننده نعناع مي توان روسيه ، بلغارستان ، برزيل ، ژاپن ، فرانسه ، آرژانتين ، مجارستان ، مراکش وروماني را نام برد. اين گياه در اکثر نقاط کشور به صورت خودرو رشد ميکند و طبق گزارش دفتر گل و گياهان زينتي ، دارويي و قارچ هاي خوراکي معاونت باغباني وزارت جهاد کشاورزي ، سطح زير کشت نعناع در سال 1378 بالغ بر 258 هکتار در استانهاي تهران ،کهکيلويه و بويراحمد ، آذربايجان غربي وشرقي ، کرمان و فارس بوده است. مصرف اين گياه بيشتر به منظور توليد ادويه مي باشد.

1-3- گونه هاي مختلف گياه نعناء:

نعناع بياباني –نعناع صحرائي – نعناع وحشي – نعناع آبي – ضميران – نعناع  – نعناع کوهي

1-3-1-گونه هاي خودروي نعناع در ايران :

نعناع بومي ايران – که در شمال و مرکز ايران مي رويد و داراي طعم و عطر و اسانس ملايم تري است . نعناع اهوازي ، نعناع بلوچي – ( خودرو ) با عطر زياد و مزه تند.

روي هم رفته گونه نعناع داراي واريته ها و دور گها و فرمهاي بسيار زياد است که از نظر خواص ظاهري ،شکل و ابعاد برگها و گلها ، رنگ برگها و ساقه ،کرک دار بودن و صاف بودن اندامها و بويژه برگها ،مقدار و ترکيبات اسانس ، زود رشدي و کند رشدي و غيره با هم بسيار متفاوت هستند ، ولي اکثر آنها داراي خواص مشابه داروئي مي باشد . لازم به ذکر است که دورگهاي زيادي هم بين نعناع و پونه ها که گياهان بسيار نزديک به نعناع هستند ،در سر تاسر جهان وجود دارد و اکثر مردم عادي آنها را با هم اشتباه مي کنند و نمي توانند بخوبي تميز بدهند . نعناع پونه و گل پونه عبارت است از پونه هاي تازه و نورس وبا طراوت که در نيمه اول فروردين ماه در کنار جوي ها روئيده و قبل از بلند شدن ساقه آنرا بنام نعناع پونه و گل پونه چيده و به مصرف خوردن مي رسانند.

1-4 -گياهشناسي :

نعناع (Mentha piperita L  . ) گياهي علفي ، پايا و چند ساله ، داراي ساقه هاي خزنده و زيرزميني است ريشه ، استولون ها و ريزوم ها داراي گره هاي متعددي هستند که محل رويش ريشه هاي باريک و درنتيجه تشکيل گياهان کوچک در اطراف پايه مادري است.اندام هاي زيرزميني نعناع به رنگ سفيد ، نازک و به طول 5 تا 20 سانتيمترند . ريشه نعناع چندان عميق نيست و به صورت پراکنده در سطح خاک قرار دارد. برگ هاي آن متقابل ، بيضوي ، نوک تيز و دندانه دار و کمي پوشيده از کرک وبه طول 4 تا 8 سانتي متر و به عرض 2 تا 3 سانتي متر هستند.

ساقه گياه چهار گوش و به رنگ قرمز مايل به بنفش است ودر محل هر يک از گره هاي آن دو برگ متقابل ديده مي شود . طول ساقه ، با توجه به شرايط اقليمي محل رويش ، بين 30 تا 100 سانتي متر متغير است . قسمت هاي بالايي ساقه نسبت به قسمت هاي پايين از انشعابات بيشتري برخوردارند. گل هاي نعناع که در ماههاي مرداد وشهريور ظاهر ميگردند ، به رنگ بنفش روشن و به صورت خوشه‌هاي مجتمع هستند . برخي از شاخه هاي اين گياه عقيم وعاري ازگل باقي مي ماند. عمر گل ها بسيار کوتاه است و مدت کمي پس از تشکيل از گياه جدا مي شوند . ميوه کپسولي ، کوچک و به رنگ قرمز تيره است . بذر اين گياه فاقد قوه رويشي است و بواسطه وجود اسانس در پيکر رويشي ، گياهان از بويي مطبوع و مزه اي خنک و کمي تند برخوردارند. دوره رويش نعناع از آغاز رويش تا مرحله گلدهي ، 80 تا 100 روز به طول مي انجامد .

ابتدا رويش گياهان به کندي صورت مي گيرد ، ولي پس از 2 تا3 هفته ، رشد آنهاسرعت مي يابد . پس از اولين برداشت چنانچه شرايط اقليمي مناسب باشد ، گياهان مجددا” به گل خواهند نشست.

1-5 – موارد مصرف:

در اکثر فارماکوپه ها خواص دارويي پيکره رويشي ، برگ و اسانس نعناع   را مورد تاکيد قرار گرفته است.در طب سنتي از گياه دارويي نعناع  به عنوان ضد نفخ ، مقوي معده ، ضد سرفه ، ضد تشنج ، قابض، محرک ، مسکن ، آرام بخش ، خنک کننده استفاده مي شود.

همچنين از آن براي درمان درد شکم ، سوء هاضمه ، سرماخوردگي ، آنفولانزا ، ناراحتي هاي اعصاب در بچه ها ، خون ريزي بيني ، بيماري گلو وسردرد استفاده مي شود . عصاره نعناع نيز به عنوان ضد سم در موارد مارگزيدگي و نيش حشرات به کار ميرود.

به طور کلي نعناع گياهي گرم کننده ، مقوي و رقيق کننده خون است . جويدن برگ آن موجب تسکين درد دندان مي شود و آشاميدن عصاره آن خونريزي را قطع مي کند . خوردن جوشانده آن مخلوط با پر سياوشان براي دردهاي قلب تقويت معده و افزايش نيروي هاضمه بسيار نافع است . امروزه در صنايع داروسازي از مواد موثره نعناع ، داروهايي براي مداواي دل درد و نفخ شکم تهيه مي شود.